قوله تعالى: إن أصْحاب الْجنة الْیوْم فی شغل فاکهون ابن کثیر و نافع و ابو عمرو «فى شغل» مخفف خوانند و باقى قراء مثقل خوانند، و هما لغتان مثل السحت و السحت، و تفسیر «شغل» بقول ابن عباس افتضاض ابکار است. مصطفى علیه الصلاة و السلام در تفسیر این آیه گفته: «ان احدهم لیفتض فى الغداة الواحدة مائة عذراء» قال: «ففى هذا شغلهم».
و قال عکرمة: فتکون الشهوة فى اخریهن کالشهوة فى اولیهن و کلما افتضها رجعت على حالها عذراء. و قال: جاء رجل الى النبى (ص) فقال: یا رسول الله انفضى الى نسائنا فى الجنة کما نفضى الیهن فى الدنیا؟ قال: «و الذى نفسى بیده ان المومن لیفضى فى الیوم الواحد الى الف عذراء».
گفتهاند که در صحبت بهشتیان منى و مذى و فضولات نباشد چنانک در دنیا، بلى لذت صحبت آن باشد که زیر هر تار مویى یک قطره عرق بیاید که رنگ رنگ عرق بود و بوى بوى مشک. و عن عبد الله وهب قال: ان فى الجنة غرفة یقال لها العالیة فیها حوراء یقال لها الغنجة اذا اراد ولى الله ان یأتیها اتیها جبرئیل فآذنها فقامت على اطرافها معها اربعة آلاف وصیفة یجمعن اذیالها و ذوائبها یبخرنها بمجامر بلانار.
کلبى گفت: «فى شغل» یعنى عما فیه اهل النار، اى لا یهمهم امرهم فلا یذکرونهم، معنى آنست که: بهشتیان را چندان ناز و نعیم بود که ایشان را پرواى اهل دوزخ نبود نه خبر ایشان پرسند نه پرداخت آن دارند که نام ایشان برند. و گفتهاند: قومى عاصیان امت احمد در عرصات قیامت بمانند از دوزخ رسته و ببهشت نارسیده، رب العزة با ایشان خطاب کند که اهل دوزخ در عذاب و سخط ما گرفتاراند و از محنت خویش با کس نپردازند و اهل بهشت در ناز و نعیم غرقاند و بانعام و افضال ما مشغول، ایشان را چندان شغل است در ان ناز و نعیم خویش که با دیگرى نمىپردازند، فذلک قوله: «فی شغل فاکهون»، آن گه گوید: عبادى چون از هر دو فریق باز ماندید، اینک من با شما رحمت کردم و شما را آمرزیدم. ابن کیسان گفت: شغل ایشان در بهشت زیارت یکدیگر است این بزیارت آن میرود و آن بزیارت این میآید، وقتى پیغامبران بزیارت صدیقان و اولیا و علما روند، وقتى صدیقان و اولیا و علما بزیارت پیغامبران روند، وقتى همه بهم جمع شوند بزیارت درگاه عزت و حضرت الهیت روند. و فى الخبر عن ابن عباس رضى الله عنه عن النبى (ص) قال: «ان اهل الجنة یزورون ربهم عز و جل فى کل یوم جمعة فى رمال الکافور و اقربهم منه مجلسا اسرعهم الیه یوم الجمعة و ابکرهم غدوا».
و عن انس بن مالک رضى الله عنه قال قال رسول الله (ص): «بینما اهل الجنة على خیول من یاقوت سروجها من ذهب و لجامها من ذهب یتحدثون تحت ظل الشجرة عن الدنیا اذ اتاهم آت عن ربهم عز و جل ان اجیبوا ربکم فینزلون عن خیولهم الى کثب من مسک ابیض اتیح منابر من ذهب و منار من نور و منابر من لولو و منابر من یاقوت و منابر من فضة فیجلسون علیها فیقول الجبار جل جلاله: مرحبا بخلقى و زوارى و اهل طاعتى اطعموهم فیطعمونهم طعاما ما طعموا قبله مثله فى الجنة ثم یقول جل جلاله: مرحبا بخلقى و زوارى و اهل طاعتى اسقوهم فیسقونهم شرابا ما شربوا مثله فى الجنة قط، ثم یقول جل جلاله: مرحبا بخلقى و زوارى و اهل طاعتى البسوهم فیلبسونهم ثیابا ما لبسوا مثلها قط فى الجنة ثم یقول تبارک و تعالى: مرحبا بخلقى و زوارى و اهل طاعتى عطروهم فیعطرونهم بعطر ما عطروا بمثله فى الجنة قط، ثم یقول: مرحبا بخلقى و زوارى و اهل طاعتى اکلوا و شربوا و کسوا و عطروا و احق لى ان اتجلى لهم فیتجلى لهم تبارک و تعالى فینظرون الى وجهه عز و جل فیغشاهم من نوره ما لولا ان الله عز و جل قضى ان لا یموتوا لاحترقوا ثم یقال لهم ارجعوا الى منازلکم فیرجعون الى منازلهم و قد خفوا على ازواجهم بما غشیهم من نوره تبارک و تعالى فیقول لهم ازواجهم لقد خرجتم من عندنا بصورة و رجعتم الینا بغیرها فیقولون تجلى لنا ربنا عز و جل فنظرنا الیه».
و قال بعض المفسرین: قوله «فی شغل فاکهون» یعنى فى ضیافة الله عز و جل و سیاق الحدیث الذى اوردناه یدل علیه. خداى را عز و جل دو ضیافت است مر بندگان را یکى اندر ربض بهشت بیرون بهشت و یکى اندر بهشت و شرح این دو ضیافت از پیش رفت.
قوله: «فاکهون» و «فکهون» لغتان مثل الحاذر و الحذر و المعنى ناعمون فرحون. و قیل: الفاکه کثیر الفاکهة کاللابن و التامر، قال الشاعر: و دعوتنى و زعمت انک لابن فى الضیف تامر و الفکه الذى یتناول الفاکهة او الطعام، قوله: «همْ و أزْواجهمْ فی ظلال» قرأ حمزة و الکسائى: «فى ظلل» بضم الظاء من غیر الف جمع ظلة. و قراءة العامة «فى ظلال» بالالف و کسر الظاء على جمع ظل نظیره قوله: «و ندْخلهمْ ظلا ظلیلا» «و دانیة علیْهمْ ظلالها». معنى آنست که: ایشان و جفتان ایشان در زیر سایههااند، همانست که فرمود: «و ظل ممْدود». و اگر «ظلل» خوانى معنى آنست که: ایشان و جفتان ایشان در سایهوانهااند بناها و خیمهها که از بهر ایشان ساختهاند، در بهشت خیمه هاست از مروارید سپید چهار فرسنگ در چهار فرسنگ آن خیمه زده شصت میل ارتفاع آن و در ان خیمه سریرها و تختها نهاده هر تختى سیصد گز ارتفاع آن، بهشتى چون خواهد که بر ان تخت شود تخت بزمین پهن باز شود تا بهشتى آسان بیرنج بر ان تخت شود، اینست که رب العالمین فرمود: على الْأرائک متکون یعنى على السرر فى الحجال.
واحدتها اریکه، قال ثعلب: لا تکون اریکة حتى تکون علیها حجال. و قیل: هى الوسائد و الفرش، «متکئون» اى جالسون. و قیل: «متکئون» ذووا تکأة.
«لهمْ فیها فاکهة و لهمْ ما یدعون» یعنى ما یتمنون، تقول: ادع على، اى تمن و قیل: «یدعون» یفتعلون من الدعاء، اى لهم فیها ما یدعون الله به. و قیل: للمومنین فى الجنة ما یدعون فى الدنیا من الثواب و الدرجات فیها و ینکره الکافرون.
«سلام قوْلا منْ رب رحیم» گفتهاند: آرزوى بهشتیان سلام خداوند رحیم است، معنى هر دو آیت درهم بسته و «سلام» بدل «ما یدعون» است، میگوید: ایشانراست هر چه آرزو کنند و آرزوى ایشان سلام است، یعنى لهم سلام یقول الله قولا ایشان را آرزوى سلام است و ایشانراست آن سلام که آرزوى ایشانست، سلامى که از گفتار خداوند مهربان است نه واسطه در میان و نه آنجا سفیر و ترجمانست، گفتهاند: معنى سلام آنست که سلمتم عبادى من الحرقة و الفرقة، و آنچه گفت: «منْ رب رحیم» اشارت رحمت درین موضع آنست که ایشان را برحمت خویش قوت و طاقت دهد تا بیواسطه کلام حق بشنوند و دیدار وى به بینند و ایشان را دهشت و حیرت نبود.
روى جابر بن عبد الله قال قال رسول الله (ص): «بینا اهل الجنة فى نعیمهم اذ سطع لهم نور فرفعوا روسهم فاذا الرب عز و جل قد اشرف علیهم من فوقهم فقال: السلام علیکم یا اهل الجنة فذلک قوله: «سلام قوْلا منْ رب رحیم» فینظر الیهم و ینظرون الیه فلا یلتفتون الى شىء من النعیم ما داموا ینظرون الیه حتى یحتجب فیبقى نوره و برکته علیهم فى دیارهم.
«و امْتازوا الْیوْم أیها الْمجْرمون» القول ها هنا مضمر، التأویل: و یقال للکفار: «امْتازوا الْیوْم» یعنى تمیزوا من المومنین. و فى معناه قوله تعالى: یصدعون یتفرقون فریق فی الْجنة و فریق فی السعیر و جعلْنا بیْنهمْ موْبقا قال قتادة: معناه اعتزلوا عن کل خیر. و قال السدى: اى کونوا على حدة. و قال الضحاک: ان لکل کافر فى النار بیتا یدخل فیه و یردم بابه بالنار فیکون فیه ابد الآبدین لا یرى و لا یرى، و کان النبى (ص) کثیرا یقول: «اللهم انى اعوذ بک من النار ویل لاهل النار».
قوله: «أ لمْ أعْهدْ إلیْکمْ» اى الم آمرکم، الم اوصیکم یا بنی آدم أنْ لا تعْبدوا الشیْطان عبادة الشیطان طاعته، و کذلک تأویل قوله تعالى: اتخذوا أحْبارهمْ و رهْبانهمْ أرْبابا یعنى اطاعوهم فى الباطل. و قیل: معناه ان لا تعبدوا الاصنام، فاضاف الى الشیطان لانهم عبدوها بامره فکانهم عبدوه، و المراد بالعهد ما عهد الیهم فى قوله: و إذْ أخذ ربک منْ بنی آدم.. الآیة. و قیل: أ لمْ أعْهدْ إلیْکمْ بارسال الرسل و انزال الکتب؟ یقول الله لهم هذا یوم القیمة، و یحتمل ان یکون هذا من خطاب الله تعالى عباده فى الدنیا، إنه لکمْ عدو مبین ظاهر العداوة.
و أن اعْبدونی اطیعونى و وحدونى، هذا صراط مسْتقیم دین قیم.
و لقدْ أضل منْکمْ جبلا کثیرا نافع و عاصم جبلا بکسر جیم و باو تشدید لام خوانند، یعقوب بضم جیم و با و تشدید لام. ابن عامر و ابو عمرو بضم جیم و سکون با. باقى قرا بضم جیم و با و تخفیف لام. و الجبل جمع الجبلة، و الجبل جمع الجمع و الجبل بالتخفیف جمع جبیل، و کلها لغات معناها الخلق و الجماعة، اى خلقا کثیرا جبلهاى خلقه. معنى آنست که شیطان از شما گروهانى انبوه بیراه کرد، و این بر طریق تسبب است، یعنى سار الشیطان سببا لضلالتهم، کقوله تعالى للاصنام رب إنهن أضْللْن کثیرا من الناس، و بحقیقت هدایت و ضلالت و رشد و غوایت از خداست تعالى و تقدس.
أ فلمْ تکونوا تعْقلون استفهام تقریع على ترکهم الانتفاع بالعقل. و قیل: أ فلمْ تکونوا تعْقلون ما اتاکم من هلاک الامم الخالیة بطاعة ابلیس.
و یقال لهم لما دنوا من النار: هذه جهنم التی کنْتمْ توعدون بها فى الدنیا.
اصْلوْها الْیوْم ادخلوها و الزموها و ذوقوا حرها بما کنْتمْ تکْفرون قال ابو هریرة: اوقدت النار الف عام فابیضت ثم اوقدت الف عام فاحمرت ثم اوقدت الف عام فاسودت فهى سوداء کاللیل المظلم.
الْیوْم نخْتم على أفْواههمْ روز قیامت عمل کافران بر کافران عرضه کنند و صحیفه هاى کردگار ایشان بایشان نمایند آن رسواییها بینند و کردهها بر مثال کوههاى عظیم، انکار کنند و خصومت در گیرند و بر فریشتگان دعوى دروغ کنند گویند: ما این که در صحیفههاست نه کردهایم و عمل ما نیست و الله ربنا ما کنا مشرکین، همسایگان بر ایشان گواهى دهند، همسایگانرا دروغ زن گیرند، اهل و عشیرت گواهى دهند و ایشان را نیز دروغ زن گیرند، پس رب العالمین مهر بر دهنهاى ایشان نهد و جوارح ایشان بسخن آرد تا بر کردههاى ایشان گواهى دهند، اینست که رب العزة فرمود: الْیوْم نخْتم على أفْواههمْ و تکلمنا أیْدیهمْ. و اول چیزى از اعضاى ایشان که گواهى دهد استخوان ران چپ بود
لقول النبى (ص): ان اول عظم من الانسان ینطق یوم یختم على الافواه فخذه من رجله الشمال.
و قال (ص): انکم تدعون یوم القیمة مقدمة افواهکم بالقدام اى مشددة فاول ما یسئل عن احدکم فخذه و کفه.
و روى انهم یقولون لجوارحهم: ما شهادتکن هذه و عنکن کنا نناضل، اى نجادل.
و فى کیفیة هذا الکلام قولان: احدهما ان الله یمکنها من الکلام و یجعل لها خلقة تصلح للنطق، و الثانی ان المتکلم هو الله سبحانه الا انه یسمع من جهتها فنسب الیها.
و فى الخبر عن جابر بن عبد الله قال: لما رجعت مهاجرة البحر قال رسول الله (ص): الا تحدثونى باعجب ما رأیتم بارض الحبشة قالوا بینما نحن جلوس اذ مرت علینا عجوز من رها بنتهم تحمل على رأسها قلة من ماء فمرت بفتى منهم فجعل احدى یدیه بین کتفیها ثم دفعها فخرت على رکبتیها فانکسرت قلتها فلما ارتفعت التفتت الیه فقالت سوف تعلم یا غدر اذا وضع الله الکرسى و جمع الاولین و الآخرین و تکلمت الایدى و الارجل بما کانوا یکسبون سوف تعلم کیف امرى و امرک فقال رسول الله (ص): صدقت ثم صدقت کیف یقدس الله قوما لا یوخذ من شدیدهم لضعیفهم.
و لوْ نشاء لطمسْنا على أعْینهمْ فاسْتبقوا الصراط فأنى یبْصرون قال ابن عباس معناه: لو نشاء لفقأنا اعین ضلالتهم فاعمینا هم عن غیهم و حولنا ابصارهم من الضلالة الى الهدى فابصروا رشدهم فأنى یبْصرون؟ و لم نفعل ذلک بهم. معنى آنست که: اگر ما خواهیم دیده ضلالت ایشان بر کنیم و هدایت دهیم تا راه بینند و براه راست روند، آن گه فرمود: فأنى یبْصرون و لم افعل ذلک بهم. چون فرا راه بینند و این نکردم با ایشان. زجاج گفت: معنى آنست که: ما اگر خواهیم ایشان را نابینا کنیم تا از راه برگردند، و اگر این کنیم از کجا بینایى یابند و چون فرا راه بینند؟
و لوْ نشاء لمسخْناهمْ على مکانتهمْ قرأ ابو بکر: على مکاناتهم یعنى: لو نشاء جعلناهم قردة و خنازیر فى منازلهم اگر خواهیم ایشان را صورت گردانیم با کپیان و خوکان تا بر جاى خویش بر منزل خویش مىباشند. و قیل لو نشاء لجعلناهم حجارة على المکان، اى ساعتئذ لا یستطیعون الذهاب و لا الرجوع، و المکان و المکانة واحد.
و قیل: لو نشاء لاقعدناهم عن ارجلهم فلا یقدرون على ذهاب و لا رجوع. و قیل: فما اسْتطاعوا مضیا اى ما قدروا ان یجاوزوا تکذیبهم، و لا یرْجعون اى لا یتوبون.
و منْ نعمرْه ننکسْه فی الْخلْق اى من اطلنا عمره رددناه الى ارذل العمر شبه الصبی فى اول الخلق و قیل: ننکسْه فی الْخلْق اى نصیره الى الضعف بعد القوة و الى النقصان بعد الزیادة. ننکسْه بضم نون اول و فتح دوم و تشدید کاف قراءت عاصم و حمزه است، باقى بفتح نون اول و اسکان نون دوم و ضم کاف و تخفیف خوانند.
أ فلا یعْقلون بتاء مخاطبه قراءت نافع و ابن عامر و یعقوب است، باقى بیا خوانند. میگوید: هر کرا عمر دراز دهیم خلق وى برگردانیم به پس و او را بشبه کودکان باز داریم، یعنى که پس از زیادت او را نقصان دهیم و پس از قوت او را ضعف دهیم، همانست که در ان آیت فرمود: الله الذی خلقکمْ منْ ضعْف ثم جعل منْ بعْد ضعْف قوة ثم جعل منْ بعْد قوة ضعْفا و شیْبة... و قال سفیان: اذا بلغ الرجل ثمانین سنة تغیر جسمه. أ فلا یعْقلون فیعتبروا و یعلموا ان الذى قدر على تصریف احوال الانسان یقدر على البعث بعد الموت.
و ما علمْناه الشعْر و ما ینْبغی له این جواب مشرکان قریش است که میگفتند: رسول خدا شاعر است و آنچه میگوید و میخواند شعر است، و ذلک فى قوله تعالى: أمْ یقولون شاعر نتربص به ریْب الْمنون أ إنا لتارکوا آلهتنا لشاعر مجْنون.
رب العالمین فرمود: ما او را شعر نیاموختیم و او شاعر نیست، شعر گفتن شبهت آر و در وى شبهت نیست و در گفتار وى تهمت نیست و ما هو على الْغیْب بضنین اى بمتهم.
او در هر چه خبر داد از غیب متهم نیست و پیغام که آورده جز وحى پاک نیست إنْ هو إلا وحْی یوحى. و ما علمْناه الشعْر و ما ینْبغی له.
روى عن الحسن ان النبى (ص) کان یتمثل بهذا البیت: کفى الشیب و الاسلام للمرء ناهیا. فقال: کفى بالاسلام و الشیب للمرء ناهیا.
فقال ابو بکر: یا نبى الله انما قال الشاعر: کفى الشیب و الاسلام للمرء ناهیا. ثم قال ابو بکر او عمر اشهد انک رسول الله یقول الله عز و جل: و ما علمْناه الشعْر و ما ینْبغی له. و عن قتادة قال: بلغنى ان عائشة سئلت: هل کان النبى (ص) یتمثل بشىء من الشعر؟ قالت: کان الشعر ابغض الحدیث الیه، قالت: و لم یتمثل بشىء من الشعر الا ببیت اخى بنى قیس طرفة:
ستبدى لک الایام ما کنت جاهلا
و یأتیک بالاخبار من لم تزود
فجعل یقول (ص): و یأتیک من لم تزود بالاخبار. فقال ابو بکر: لیس هکذا الشعر انما هو: و یأتیک بالاخبار من لم تزود، فقال (ص): ما علمت الشعر و ما ینبغى لى.
إنْ هو یعنى القرآن إلا ذکْر اى موعظة و قرْآن مبین فیه الفرائض و الحدود و الاحکام.
لینْذر قرأ اهل المدینة و الشام و یعقوب: لتنذر بتاء المخاطبة و کذلک فى الاحقاف وافقهم ابن کثیر فى الاحقاف، اى لتنذر یا محمد. و قرأ الآخرون بالیاء، اى لینذر القرآن منْ کان حیا یعنى مومنا حى القلب لان الکافر کالمیت فى انه لا یتدبر و لا یتفکر. و یحق الْقوْل على الْکافرین اى تجب حجة العذاب على الکافرین. حى اینجا بمعنى عاقل و مومن است و خصه بالذکر لانتفاعه به کقوله: إنما تنْذر من اتبع الذکْر. و معنى آنست که: تو کسى را توانى که آگاه کنى که عاقل بود و مومن تا سخن دریابد و انذار تو در دل وى اثر کند و پند تو وى را سود دهد، اما کافر و جاهل دلهاى مرده دارند و در شمار مردگاناند نه پند تو ایشان را سود دارد نه انذار تو در دل ایشان اثر کند، این حکم ما در ازل کردیم و در لوح چنان نبشتیم که زنده دلان را پند تو سود دارد و بر مرده دلان عذاب ما واجب آید، اینست که رب العزة فرمود: و یحق الْقوْل على الْکافرین اى و یجب العذاب على الکافرین واجب شد و درست گشت بر کافران سخن الله در ازل که اهل عذاباند.
أ و لمْ یروْا أنا خلقْنا لهمْ مما عملتْ أیْدینا اى تولینا خلقها بابداعنا من غیر اعانة احد، و ذکر الایدى ها هنا یفید ان الله تعالى خلقها بذاته سبحانه من غیر واسطة.
معنى خلق بحقیقت آفریدن است از نیست هست کردن و از نبود بود آوردن و از آغاز نو ساختن، و حقیقت این فعل جز کردگار قدیم و خداوند حکیم را نیست که کمال قدرت و حکمت و جلال عزت جز وى را نیست. و در قرآن خلق بچند معنى بیاید: خلق است بمعنى تصویر کقوله: و إذْ تخْلق من الطین اى تصویر، و خلق است بمعنى دروغ کقوله: و تخْلقون إفْکا و خلق است بمعنى دین کقوله: لا تبْدیل لخلْق الله اى لدینه، و خلق است بمعنى ابداع و اختراع کقوله: خلقکمْ منْ نفْس واحدة و کقوله: أ و لمْ یروْا أنا خلقْنا لهمْ مما عملتْ أیْدینا قال القتیبى: الْأیْدی هاهنا القدرة و القوة و قوله: عملتْ أیْدینا حکایت عن الفعل و ان لم یباشر الفعل بالید، هذا کقوله: جرى بناء هذه القنطرة و هذا القصر على یدى فلان.
و فى الخبر: على الید ما اخذت حتى تودیه فالأمانة موداة و ان لم تباشر بالید.
و تقول: ما لى فى ید فلان، و الیتیم تحت ید القیم فالید یکنى بها عن الملکة و الضبط.
أنْعاما فهمْ لها مالکون ضابطون قاهرون، اى لم نخلق الانعام وحشیة نافرة من بنى آدم لا یقدرون على ضبطها بل هى مسخرة لهم، و هى قوله: و ذللْناها لهمْ سخرناها لهم، فمنْها رکوبهمْ الرکوب و الرکوبة ما یرکب من الإبل، و کذلک الحلوب و الحلوبة ما یحلب منها بالهاء و بحذف الهاء قیل: الرکوب جمع و الرکوبة واحد. و منْها یأْکلون اى سخرناها لهم لیرکبوا ظهرها و یأکلوا لحمها.
و لهمْ فیها منافع و مشارب المنافع الاصواف و الاوبار و الاشعار و الاولاد، و المشارب اللبن، أ فلا یشْکرون استفهام بمعنى الامر.
و اتخذوا منْ دون الله آلهة لعلهمْ ینْصرون یعنى لعل اصنامهم تنصرهم اذا حزنهم امر و تمنعهم من ذلک و لا یکون ذلک قط.
لا یسْتطیعون نصْرهمْ و منعهم من العذب، و همْ لهمْ جنْد محْضرون اى الکفار جند للاصنام یغضبون لها و یحضرونها فى الدنیا هى لا تسوق الیهم خیرا و لا تستطیع لهم نصرا. و قیل: هذا فى الآخرة یوتى بکل معبود من دون الله و معه اتباعه الذین عبدوه کأنهم جند محضرون فى النار.
فلا یحْزنْک قوْلهمْ فیه قولان: احدهما قولهم فى الله ان له شریکا و ولدا، إنا نعْلم ما یسرون و ما یعْلنون فنجازیهم على اقوالهم و افعالهم، و الثانی قولهم فیک یا محمد انک شاعر و مجنون و ساحر. و قیل: قوْلهمْ اى تهدیدهم ایاک بالقتل و وعیدهم، إنا نعْلم ما یسرون و ما یعْلنون فنحول بینک و بینهم.
أ و لمْ یر الْإنْسان أنا خلقْناه منْ نطْفة فإذا هو خصیم مبین جدل بالباطل مبین بین الخصومة، یعنى انه مخلوق من نطفة ثم یخاصم فکیف لا یتفکر فى بدو خلقه حتى یدع الخصومة نمىبینند مردم که ما بیافریدیم او را از آبى مهین در قرارى مکین، چهل روز او را در طور نطفه نگه داشتیم تا علقه گشت و آن گه در طور علقه چهل روز بداشتیم تا مضغه گشت. مصطفى علیه الصلاة و السلام فرمود: ان خلق احدکم یجمع فى بطن امه اربعین لیلة ثم یکون علقة مثل ذلک ثم یکون مضغة مثل ذلک ثم یبعث الله عز و جل الیه ملکا با ربع کلمات فیقول: اکتب اجله و رزقه و شقى او سعید.
آن گه تقطیع هیکل او و صورت شخص او در ظهور آوردیم و او را کسوت بشریت پوشانیدیم و از آن قرار مکین باین فضاى رحیب آوردیم و از پستان پر از خون او را شیر صافى دادیم و بعقل و فهم و سمع و بصر و دل و جان او را بیاراستیم و بقبض و بطش و مشى و حرکات او را قوت دادیم، با این همه نعمت و کرامت که با وى کردیم و از ان نطفه باین رتبه رسانیدیم همى با ما خصمى کند، اینست که رب العالمین فرمود: فإذا هو خصیم مبین خصیم درین موضع ابى بن خلف الجمحى است و این آیت در شأن وى آمده، استخوانى ریزیده کهن گشته برداشت، گفت: یا محمد أ ترى یحیى الله هذا بعد ما رم؟
فقال علیه الصلاة و السلام: نعم و یبعثک و یدخلک النار، فانزل الله تعالى هذه الآیات.
و ضرب لنا مثلا و نسی خلْقه اى خلقنا ایاه، مصدر مضاف الى المفعول قال منْ یحْی الْعظام و هی رمیم یقال: رم الشیء و رممته فهى رمیم، ککف خضیب و عین کحیل.
قلْ یحْییها الذی أنْشأها خلقها أول مرة ابتداء حین وجد، و هو بکل خلْق علیم لا یخفى علیه أجزاوه و ان تفرقت فى البر و البحر فیجمعه و یعیده خلقا کما کان یقال العلم هاهنا مشتمل على سعة الاقتدار على الامر فان العلم بالخلق اعجب من القدرة على الخلق.
الذی جعل لکمْ من الشجر الْأخْضر نارا قال ابن عباس: هما شجرتان یقال لاحدیهما المرخ و للأخرى العفار فمن اراد منهم النار قطع غصنین مثل السواکین و هما خضراوان یقطر منهما الماء فیستحق المرخ و هو ذکر على العفار و هى اثنى فتخرج منهما النار باذن الله، و تقول العرب: فى کل شجر نار و استمجد المرخ و العفار.
و یقال: فى کل عود نار الاعود العناب و الشجر یذکر و یونث، ففی قوله: و منْه شجر فیه تسیمون مذکر، و فى قوله: منْ شجر منْ زقوم فمالون منْها الْبطون مونث.
فإذا أنْتمْ منْه توقدون اى تقدحون و توقدون النار من ذلک الشجر، این آیت از روى اشارت حجت است بر منکران بعث، آن خداوند که آتش در درخت سبز بیافرید قادر است که زندگى در استخوان پوسیده ریزیده بیافریند و بر وى دشوار نیاید و قدرت بر وى تنگ نبود.
پس در حجت بیفزود و آفرینش آسمان و زمین بر ایشان حجت آورد فرمود: أ و لیْس الذی خلق السماوات و الْأرْض بقادر على أنْ یخْلق مثْلهمْ قرأ یعقوب: یقدر بالیاء على الفعل، اى یقدر على ان یخلق مثلهم، ثم قال: بلى اى قل بلى هو قادر على ذلک إذ لیس له جواب غیر ذلک، و هو الْخلاق یخلق خلقا بعد خلق، الْعلیم بجمیع ما خلق.
إنما أمْره إذا أراد شیْئا فرمان او آنست که چون چیزى خواهد که بود، أنْ یقول له اى لذلک الشیء: کنْ فیکون اى فهو یکون على ما قدر و اراد. آن چیز را گوید که: باش، هر چند که آن چیز حاضر نبود اما معلوم حق بود و آنچه معلوم حق است بمنزلت حاضر است و خطاب با وى درست. در بعضى اخبارست که حق جل جلاله فرمود: انى جواد ماجد عطایى کلام و عذابى کلام و اذا اردت شیئا فانما اقول له کن فیکون.
فسبْحان الذی بیده ملکوت کل شیْء کلمة تعظیم است و اجلال حق جل جلاله و تنزیه و تقدیس وى از ان که در قدرت وى نقصانى آید یا از عجز و عیب در وى نشانى بود، و الملکوت هو الملک با بلغ الالفاظ فلا یکون الا لله وحده. و در قرآن سبحان بدو معنى آید: یکى بمعنى تنزیه، دیگر بمعنى تعجب، آنچه بمعنى تنزیه است با ذات احدیت گردد جل جلاله، و آنچه بمعنى تعجب است با افعال وى گردد عز شأنه، تنزیه آنست که فرمود: سبْحان ربک رب الْعزة عما یصفون سبْحانه هو الْغنی سبْحانه أنْ یکون له ولد سبْحانه و تعالى عما یقولون علوا کبیرا و هم ازین باب است حکایت از قول موسى و عیسى و یونس: سبْحانک تبْت إلیْک سبْحانک ما یکون لی أنْ أقول ما لیْس لی بحق سبْحانک إنی کنْت من الظالمین و آنچه بمعنى تعجب است: سبْحان الذی سخر لنا هذا سبْحان الذی خلق الْأزْواج کلها سبْحان الذی أسْرى بعبْده، و هم ازین باب است: سبْحانه إذا قضى أمْرا، فسبْحان الذی بیده ملکوت کل شیْء پاکى و بىعیبى خداى را که بدست اوست و بداشت او پادشاهى همه چیز، و إلیْه ترْجعون و بازگشت همه خلق با اوست و بازگشت همه کار با خواست او و بازگشت هر بودنى با حکم او، و قیل: و إلیْه ترْجعون اما الى الجنة و اما الى النار.